Πρακτική Ανάλυση Εφαρμοσμένης Τεχνοτροπίας
της Μαρίας Καραθανάση, Φιλολόγου-Ποιήτριας
«Μια ποίηση που δεν κρατιέται γερά απ’ τον ρεαλισμό, δεν είναι ποίηση», έγραψε, εκεί γύρω στο 1978, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Ο Φιλολογικός Όμιλος Ελλάδος έχοντας τους στίχους αυτούς ως έρεισμα και σκοπεύοντας στην θεμελίωση του νέου ρεύματος που προτείνει, αυτόν του ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ, προχώρησε πέρα από τον ρεαλισμό του 19ου και των αρχών του 20ου με στόχο να δώσει συνέχεια στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άλλωστε, όπως αναφέρει και στο «Μανιφέστο, δύο σχολές ρεαλισμού», ο Αντώνης Χαριστός: «Στην τέχνη η πραγματικότητα εσωκλείεται ως πρώτιστος παράγοντας υλικού ερεθίσματος. Επομένως, δεν νοείται τέχνη δίχως αναφορά στον ρεαλισμό».
Ο «Ρεαλισμός» προέρχεται από τη φιλοσοφία κι έχει ένα αντικειμενικό σκοπό, να φτάσει την πραγματικότητα. Ο «Νατουραλισμός» προέρχεται από τη φυσική φιλοσοφία ή επιστήμη, και περιγράφει τη μέθοδο που θα μας οδηγήσει στην επίτευξη της πραγματικότητας. Πρόκειται για την προσπάθεια εφαρμογής, στη λογοτεχνία, των ανακαλύψεων και μεθόδων της επιστήμης του 19ου αι. Όπως ανάφερε κι ο Εμίλ Ζολά: «Ο νατουραλισμός είναι η φόρμουλα της σύγχρονης επιστήμης, εφαρμοσμένη στη λογοτεχνία». Με τον νατουραλισμό γίνεται το μεγάλο βήμα. Τοποθετώντας στη θέση της φαντασίας την παρατήρηση, ο συγγραφέας δεν έχει παρά να εμπιστεύεται, πριν απ’ όλα, τις αισθήσεις του, κυρίως την όρασή του, μολονότι ο κίνδυνος μιας ουδέτερης και απρόσωπης θεώρησης των πραγμάτων ελλοχεύει. Αυτήν την ουδέτερη και απρόσωπη θεώρηση των πραγμάτων έρχεται να αποτρέψει η τεχνοτροπία του «δομημένου ρεαλισμού». Ο δομημένος ρεαλισμός αποτελεί προέκταση του νατουραλισμού καθώς διαφέρει ως προς τον τρόπο και τη διαδικασία προσέγγισης του γεγονότος που παρουσιάζεται. Ο νατουραλισμός εξηγεί το ΠΩΣ, ενώ ο δομημένος ρεαλισμός προχωρά στο ΓΙΑΤΙ.
Ουσιαστικά επαναπροσδιορίζει τον ρόλο του πνευματικού δημιουργού, ο οποίος θα διαμορφώσει τις προϋποθέσεις, τους όρους δηλαδή, μέσω των οποίων η συλλογική ταυτότητα θα αναχθεί σε ατομική, όπως προκύπτει από τις ποικίλες αναγνώσεις, δίνοντας απαντήσεις στα κοινωνικά αιτήματα που αναπαράγονται διαρκώς, χωρίς να αφήνει περιθώρια όποιας απρόσωπης θεώρησης και παρερμηνείας.
Οι ρεαλιστές και νατουραλιστές δημιουργοί απλά επιβεβαιώνουν την κοινωνική πραγματικότητα ως μορφή, χωρίς περαιτέρω ανάλυση του περιεχομένου αυτής, προβάλλοντας περισσότερες ερμηνείες, γιατί δεν την εξηγούν με όρους επιστημονικής τεκμηρίωσης. Ειδικότερα ο νατουραλιστής συλλαμβάνει την εξωτερική συνθήκη, δηλ καθετί αισθητό, μόνο με τη μορφή του αντικειμένου κι όχι ως αισθητή ανθρώπινη δραστηριότητα εντός του ιστορικού χρόνου, εμμένει δηλαδή στο ΠΩΣ.
Σ’ αυτό το σημείο ο δομημένος ρεαλισμός εισάγει το νέο στοιχείο, κάνοντας την ανατροπή. Επιμένει στο ΓΙΑΤΙ. Θέτοντας το εξωτερικό –φυσικό και κοινωνικό- πλαίσιο ως αδιαμφισβήτητο σημείο αναφοράς οδηγεί τον πνευματικό δημιουργό να το ερευνήσει σε βάθος, να το μελετήσει σε όλα τα επίπεδα και, πηγαίνοντας πέρα από τα όρια ρεαλισμού και νατουραλισμού, να αποκαλύψει την ουσία των πραγμάτων. Έτσι φέρνει στην επιφάνεια τους τρόπους δημιουργίας των ιστορικών συμβάντων στα οποία ο άνθρωπος διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο, άλλα όχι ουσιαστικό. Ο δομημένος ρεαλισμός έχει δύο αφετηριακά επίπεδα: τη Φιλοσοφική και ιστορική διάσταση.
Το ΓΙΑΤΙ λοιπόν, αφορά στη φιλοσοφική διάσταση του δομημένου ρεαλισμού και δεν είναι παρά η αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων που οδηγούν στο αποτέλεσμα μιας πράξης. Ο δημιουργός τού δομημένου ρεαλισμού, για να συνειδητοποιήσει αυτές τις αιτίες, που ορίζουν το περιεχόμενο, ανατέμνει, εμβαθύνει και συμπυκνώνει την πραγματικότητα βάζοντας σε ενέργεια τα επιστημονικά εργαλεία της οικονομικής επιστήμης, της φιλοσοφίας, τής γλωσσολογίας, της ιστορίας, της ψυχανάλυσης. Έτσι επανεξετάζοντας και αντιστοιχίζοντας δεδομένα που αποτελούν την εξωτερική πραγματικότητα, καθώς αυτή επεκτείνεται κι επαναλαμβάνεται από το παρελθόν ως το εκάστοτε παρόν, φτάνει να αποδώσει την κορύφωση της πράξης.
Ακολούθως μεταβαίνουμε στο επίπεδο της ιστορικής διάστασης. Μετά την επιστημονική τεκμηρίωση μιας πράξης/ενός γεγονότος ο δημιουργός του δομημένου ρεαλισμού περνά στην καταγραφή αυτού μέσα σε συγκεκριμένο χωροχρόνο. Αναπαριστά πια την κεντρική εικόνα και το πλάνο της πράξης η οποία περιλαμβάνει γεγονότα που έχουν λάβει χώρα στον ιστορικό χρόνο κι έχουν καταγραφεί από πολλαπλές πλευρές (βλ. δημοσιογραφικός λόγος, μελέτες κ.α.) προσδίδοντας υπόσταση σε γεγονότα τα οποία επανέρχονται με νέες μορφές από το παρελθόν στο παρόν και ετεροπροσδιορίζουν την αιτία των πραγμάτων, που συμβαίνουν ενώπιόν μας. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός πως σχεδόν κάθε έργο του ΦΟΕ, που εκδίδεται στο όνομα της τεχνοτροπίας του δομημένου ρεαλισμού έχει ως επίκεντρο και αφετηρία ένα ιστορικό γεγονός. Κι εδώ ας κάνουμε μια διάκριση: πρόκειται για ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με την κοινωνική βάση και όχι με την κοινωνική αλλαγή και εξέλιξη. Δηλαδή, η τεχνοτροπία εφαρμόζεται μόνο σε στιγμές της συλλογικής ζωής στις οποίες συγκεντρώνεται το σύνολο των αιτιών που το προσδιορίζουν και αμέσως μορφοποιούνται στην κορύφωση μιας πράξης η οποία, ωστόσο, δεν μεταβάλλει τον πυρήνα της συλλογικής ζωής.
Επομένως ο δημιουργός του Δομημένου Ρεαλισμού χτίζει το έργο του ακολουθώντας μια συγκεκριμένη μεθοδολογία: Αναζητά το γιατί, αλλά δεν καταγράφει απλά ένα ιστορικό γεγονός. Αποσυνθέτοντας τις αιτιώδεις σχέσεις, που το προκάλεσαν, το ανασυνθέτει και το αιτιολογεί αποτυπώνοντας την κορύφωση της πράξης.
Προκειμένου να φτάσει στην λογοτεχνική του αποτύπωση και καταγραφή του ποιητικού έργου ο δημιουργός λαμβάνει υπόψη του τρεις βασικές παραμέτρους καθοριστικές για την επιτυχή απόδοσή του:
α) Αρχικά τον χώρο, ο οποίος πρέπει να είναι αυστηρά οριοθετημένος. Ο δημιουργός τοποθετεί εξ αρχής το δρων υποκείμενο σε μια θέση από όπου έχει τη συνολική εποπτεία του χώρου και ο οποίος είναι περιορισμένος στην εμβέλεια του οπτικού του ορίζοντα. Η περιοχή δράσης είναι συγκεκριμένη και δεν υφίστανται χωρικά άλματα από τόπο σε τόπο.
β) Η δεύτερη παράμετρος είναι ο χρόνος ο οποίος βιώνεται από το δρων υποκείμενο λεπτό προς λεπτό, δευτερόλεπτο το δευτερόλεπτο. Δεν επιδέχεται χρονικά άλματα καθώς όλα παρουσιάζονται και τοποθετούνται στο παρόν. Άλλωστε το δρων υποκείμενο αποδίδει τη βιωμένη εμπειρία στο τώρα. Ο ενεστώτας χρόνος επικρατεί. Πρόκειται για τον δραματικό ενεστώτα, που έχει τη δυνατότητα να αποδίδει ολοζώντανα τα ιστορικά γεγονότα.
Οι δυο αυτές αρχές επιβάλλουν και τους κανόνες της τεχνοτροπίας· η τεχνοτροπία είναι αυτή που προσδίδει τη μορφή, σχηματοποιεί και συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω στοιχεία στην ολοκλήρωση της εξωτερικής πράξης.
γ) Η χρήση της γλώσσας έρχεται τώρα να παίξει τον πιο καθοριστικό ρόλο. Αποτελεί το εργαλείο εντοπισμού των αιτιακών σχέσεων των γεγονότων. Η κατάλληλη επιλογή λέξεων ενταγμένων στο χωροχρονικό πλαίσιο δράσης, τις νοηματοδοτεί κατά έναν μοναδικό τρόπο αποκλείοντας οποιαδήποτε απόπειρα δεύτερης ερμηνείας. Πιο συγκεκριμένα ο δημιουργός του δομημένου ρεαλισμού αναζητά, ανανεώνει και αξιοποιεί το γλωσσικό οπλοστάσιο του μέσα από μελέτη και φροντίζει να το προσαρμόσει στην εκάστοτε ιστορική συνθήκη, έτσι ώστε οι ίδιες οι λέξεις να αποκτήσουν υπόσταση υλικής δομής στους στίχους των ποιημάτων.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ακριβή και λεπτομερή καταγραφή και περιγραφή των ιστορικών συμβάντων και τη δημιουργία ισχυρών εικόνων. Έτσι το δρων υποκείμενο που βιώνει τη στιγμή κατά τη οποία συμβαίνει μια πράξη την επαναφέρει στο προσκήνιο χρησιμοποιώντας λέξεις, που αν και συνηθισμένες, στη συγκεκριμένη περίπτωση αποκτούν μία και μόνη σημασία.
Τρία είναι τα στάδια ολοκλήρωσης του Δομημένου Ρεαλισμού:
Το α΄ επίπεδο τεχνοτροπίας, όπου θα παρακολουθήσουμε την πρωταρχική επεξεργασία και θα περάσουμε στο αναπτυγμένο στάδιο, αυτό του β΄ επιπέδου τεχνοτροπίας. Με το γ΄επίπεδο, το ολοκληρωμένο στάδιο θα ασχοληθούμε στο επόμενο συνέδριο του ΦΟΕ.
Το α΄ επίπεδο τεχνοτροπίας περιλαμβάνει τα εξής χαρακτηριστικά στοιχεία:
Αρχικά την αναζήτηση/επιλογή ενός επιβεβαιωμένου αντικειμενικά ιστορικού γεγονότος
Τον ακριβή προσδιορισμό του χωροχρόνου όπου λαμβάνει χώρα, την λεπτομερή περιγραφή, η οποία επιτυγχάνεται, όπως αναφέρθηκε και πριν, με την επιλογή δηλωτικού και μόνο λεξιλογίου, την πρωτοπρόσωπη γραφή, όπου ο ποιητής παρουσιάζει το δρων υποκείμενο και την αποφυγή αφηγηματικών στίχων, αφαιρετικών εικόνων, μεταφυσικών αναφορών, υποκειμενικής θεώρησης.
Βιογραφικό Μαρίας Καραθανάση
Γεννήθηκα στην όμορφη πόλη της Μακεδονίας, τις Σέρρες. Μεγάλωσα στο βιβλιοπωλείο που διατηρούσαν οι γονείς μου, Δέσποινα και Γρηγόρης, για σαράντα περίπου χρόνια. Η επαφή μου με το βιβλίο, με βιβλιόφιλους και η ανάμειξη του πατέρα μου στα πολιτιστικά του τόπου μου με ώθησαν να ακολουθήσω σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Έκανα μεταπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων του ΕΑΠ και σήμερα διδάσκω στο 5 ο ΓΕ.Λ. Σερρών. Είμαι Γενική Γραμματέας στην ΕΛΜΕ Σερρών, Αντιπρόεδρος στο Κ.Π. ΟΑΣΙΣ και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΦιλολογικούΟμίλου Ελλάδας. Δραστηριοποιούμαι στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης, με παρουσιάσειςβιβλίων και συμμετοχές σε εκδηλώσεις ποίησης, μουσικής κ.α. Μεγάλη και ανυπέρβλητηαδυναμία μου είναι η Λογοτεχνία και έρωτάς μου η Ποίηση. Συμμετείχα σε συλλογικούςτόμους ποίησης του ΦΟΕ «Βαρδάρης», «Άφησε με να έρθω μαζί σου», «Σιδηρά βελόνη στην ουρήθρα»,, «Μάνα, κι αν έρθουν οι φίλοι μου», ενώ διήγηματά της περιλαμβάνονται στις συλλογές διηγημάτων του ΦΟΕ «Κάποτε στην Ελλάδα» και «Πατησίων κι Βερανζέρου γωνία». Κριτικές παρουσιάσεις βιβλίων έχουν δημοσιευτεί σε έγκριτα ηλεκτρονικά και έντυπα περιοδικά. Τον Οκτώβρη του 2024 κυκλοφόρησε η ποιητική μου συλλογή «Κόκκινο νήμα, Σέρρες, Βουλγαρική Κατοχή, 1906-1908»