Τι εννοούμε «όρια» στην τέχνη ή τη λογοτεχνία; Υφίσταται σαν όρος και αν ναι, ποιος τα βάζει;
Δεν υπάρχουν όρια στην τέχνη και άρα ούτε στη λογοτεχνία. Η ελευθερία της έκφρασης είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα. Δεν γίνεται να είναι 2025 να ζούμε σε μια ευρωπαϊκή χώρα και να πρέπει να υπερασπιζόμαστε τα αυτονόητα. Η συνταγματική διάταξη του άρθρου 16 κατοχυρώνει την ελευθερία της τέχνης ως ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας και καταλαμβάνει κάθε δημιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας. Απαγορεύει λοιπόν στις κρατικές αρχές να επέμβουν στο έργο του κάθε καλλιτέχνη επιβάλλοντας περιορισμούς στη μορφή και το περιεχόμενο του έργου του (π.χ. μέσω μορφών λογοκρισίας). Πέραν όμως από την ατομική προσωπική ελευθερία του καλλιτέχνη, το Σύνταγμα κατοχυρώνει και την ελευθερία της τέχνης ως κοινωνικού θεσμού. Η τέχνη ανάγεται σε ειδικά προστατευόμενο συνταγματικό αγαθό. Η προστασία αυτή συνίσταται στη θεμελιώδη υποχρέωση του Κράτους να διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες, έτσι ώστε ο προστατευόμενος θεσμός, η τέχνη, να αναπτύσσεται ελεύθερα.
Πόσο επηρεάζει η λογοκρισία την δημιουργική ελευθερία του συγγραφέα; Ειδικά σήμερα σε ποια βιβλία πιστεύεις ότι την συναντάμε περισσότερο;
Πρώτ’ απ’ όλα να πούμε ότι η λογοκρισία στις μέρες μας αντί να μην υπάρχει καθόλου όπως θα έπρεπε, γίνεται χειρότερη. H ολοκληρωτική καθεστωτική λογοκρισία έχει τη σφραγίδα του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος υπέγραψε εκτελεστικό διάταγμα με το οποίο «κατευθύνει» τις ομοσπονδιακές υπηρεσίες και το Σμιθσόνιαν -ένα ίδρυμα που αποτελείται από 21 μουσεία και 14 εκπαιδευτικά και ερευνητικά κέντρα – να εξαλείψουν αυτό που το διάταγμα αποκαλεί «διχαστικό» και «αντιαμερικανικό» περιεχόμενο, από τα μουσεία και τα εθνικά πάρκα. Ο Τραμπ, δηλαδή, θα ορίζει όχι μόνο ποια τέχνη θα προβάλλεται αλλά και ποιο θα είναι το αφήγημά της (!). Στο χώρο του βιβλίου, στις ΗΠΑ γίνονται οργανωμένες προσπάθειες από ομάδες με πολιτικά κίνητρα για να αποσυρθούν βιβλία από σχολεία και βιβλιοθήκες, με έμφαση σε έργα που αφορούν θέματα φυλής, φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Πρόκειται, ουσιαστικά, για ένα ευρύτερο κίνημα περιορισμού της ελευθερίας του λόγου που θα έχει επιπτώσεις – πέρα από τη δημιουργικότητα του συγγραφέα- στην εκπαίδευση, στα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και στην δημοκρατία ευρύτερα. Χωρίς κριτική σκέψη, χωρίς γνώση και με αδιαφορία για το πώς λειτουργεί μια κοινωνία, πώς θα υπάρξει δημοκρατία; Κατά το τελευταίο έτος, το PEN International έχει καταγράψει ανησυχητική αύξηση στα φαινόμενα απαγόρευσης βιβλίων, λογοκρισίας και δίωξης των συγγραφέων τους παγκοσμίως. Σε διάφορα μέρη του κόσμου περιορίζουν συστηματικά την πρόσβαση σε βιβλία που πραγματεύονται ζητήματα όπως η σεξουαλική βία, οι LGBTQ αφηγήσεις και ο φυλετικός λόγος. Η λογοκρισία των βιβλίων δεν συνιστά απλώς φίμωση των συγγραφέων αλλά μια ευρύτερη απόπειρα περιορισμού της κοινωνίας να θέτει ερωτήματα και να προβαίνει σε αναστοχασμό.
Έχει ο συγγραφέας ηθική ευθύνη για τα θέματα που επιλέγει να πραγματευτεί;
Η γνώμη μου είναι ότι έχει ηθική ευθύνη, αλλά αυτό είναι κάτι σαν άγραφος νόμος που υπάρχει μέσα του. Ο συγγραφέας δεν είναι πλασμένος να κάνει «κακό».
Πώς επηρεάζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τον τρόπο με τον οποίο διαβάζεται ή κρίνεται η λογοτεχνία;
Διάβαζα προχθές μια συνέντευξη της συγγραφέως Αταλάντης Ευριπίδου που εκτιμώ πολύ, με αφορμή το βιβλίο της Εκείνοι που δεν έφυγαν. Το βιβλίο αυτό περιέχει φανταστικές ιστορίες που καλύπτουν το διάστημα από την οθωμανική κατοχή μέχρι και σήμερα και που αποκαλύπτουν το χρονικό ανθρώπων στο περιθώριο της Ιστορίας : γυναίκες, queer άτομα, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες κ.ά. Έγραφε ότι η λογοτεχνία είναι ένας τρόπος να κάνεις τους ανθρώπους να σκεφτούν και να προβληματιστούν, χωρίς να αισθάνονται απαραίτητα ότι τους διδάσκεις. Αυτό το θεωρεί η ίδια πολύ σημαντικό γιατί, ιδιαίτερα σήμερα , με την έξαρση των social media, πάρα πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι αν τους πεις κάτι, όσο σωστό κι αν είναι, ακόμη κι αν συμφωνούν μ’ αυτό, αν το διαβάσουν με τρόπο που θα τους κάνει να νιώσουν άσχημα προσωπικά, δεν θα το επεξεργαστούν και δεν θα πάει παραμέσα. Οπότε, η λογοτεχνία είναι ένα όχημα. Αυτό είναι το ένα κομμάτι. Το άλλο κομμάτι το οποίο βλέπω πολύ να συμβαίνει, είναι ότι επειδή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν δώσει φωνή σε όλους και πολλοί από αυτούς κρύβονται πίσω από ψεύτικα προφίλ, μπορεί ένα λογοτεχνικό έργο να κριθεί εντελώς επιφανειακά ή να υπάρξουν σχόλια που πρόκειται για καθαρή ηθική παρενόχληση στον δημιουργό. Αυτά επηρεάζουν μεν, αλλά κυρίως αυτούς που δεν θέλουν να το ψάξουν παραπέρα. Οι υπόλοιποι απλά τα προσπερνούν.
Υπάρχουν σήμερα νέες μορφές «λογοκρισίας» που δεν προέρχονται από το κράτος αλλά από την κοινωνική πίεση;
Υπάρχουν μορφές λογοκρισίας που προκύπτουν από την έλλειψη παιδείας και, ειδικότερα, καλλιτεχνικής παιδείας.
Πώς αντιδρά το κοινό σε έργα που αμφισβητούν την παράδοση, τη θρησκεία ή την εθνική ταυτότητα; Θεωρείς ότι το κοινό σήμερα είναι πιο ανεκτικό ή πιο αυστηρό με ό,τι θεωρείται «προσβλητικό»;
Η έλλειψη παιδείας για την οποία μίλησα κάνει πολλούς ανθρώπους να νομίζουν ότι η τέχνη μπορεί να προσβάλλει όσα αυτοί θεωρούν ιερά και όσια. Αλλά ακόμη και αν τα προσβάλλει, θα έπρεπε να είναι ανεκτικοί- που δεν είναι οι περισσότεροι. Ο Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή της Σορβόννης Θανάσης Καλόγηρος λέει: «Η ελευθερία της τέχνης προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ως ειδικότερη έκφανση της ελευθερίας της έκφρασης, και – σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – αποτελεί θεμέλιο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας. Εξού προκύπτει και η υποχρέωση του κράτους να μην παρεμβαίνει αδικαιολόγητα στην ελευθερία αυτή». «Και αυτό», διευκρινίζει ο ίδιος, «δεν ισχύει μόνο για όσα έργα τυγχάνουν ευνοϊκής υποδοχής αλλά και για όσα προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν το κράτος ή οποιοδήποτε τμήμα του πληθυσμού, ακριβώς γιατί αυτό επιτάσσει η δημοκρατική κοινωνία που δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς πλουραλισμό και ανεκτικότητα». Όπως το κράτος , λοιπόν, έτσι και οποιοδήποτε τμήμα του πληθυσμού, πρέπει να το σέβεται αυτό. Και όπως πολύ σωστά είπε ο κ. Μπουκάλας στην πρόσφατη ομιλία του στην Εθνική Πινακοθήκη με αφορμή την απονομή των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας : Η τέχνη ή είναι ελεύθερη ή δεν υπάρχει!